Hiziv emaoc’h o chom e Brenniliz. E pelec’h oc’h bet ganet ?
Me zo bet ganet 89 bloaz zo – d’ar c’houlz-se ne oa ket Aodoù-an-Arvor met Aodoù an Hanternoz – ‘barzh ur vilin, milin Lestolet e Magor. Er bloavezh 1929, goude kreisteiz, d’ an 19 a viz Even. Ha chomet on da vevañ pell e Lestolet e Magor, e lec’h oa ur vilin, hor toull touar, hor feurm, hor c’hoad, hor stank evel-just… E-pad 35 vloaz on bet ‘barzh ar gêr vihan-se, stag eus bourk Magor. Magor zo eus kanton Boulvriag. Ur feurm gant daou jao e oa. 15 devezh-arat, kalz brug, douar treut, douar du. Taouarc’h zo bet graet ganto ouzhpenn-se evit lakaat dour-sav da zont war ar pradoù. Troc’het e veze gant ur bal plat. Gwerzhañ a raemp laezh. Hadañ a raemp kerc’h, gwinizh du, ed du… C’hwec’h bugel a oa er familh, tri faotr ha teir flac’h. Ma mamm oa bet ganet e Bro-Dreger, e Louargad hag ma zad e Magor, nepell eus Boulvriag. Hadet e veze tout, ed, kerc’h… Ha kaset e vefe ar greun da vezañ malet ha tapet bleud goude… Ur feurm all noamp ‘ba’ Botoha. Eno oa ur manej da bilat lann, kaset war-raok gant ur gazeg.
E-pelec’h oac’h bet er skol ?
‘Oan ket okupet da zeskiñ. Me ‘m eus bet ma sertifikat da 14 pe 15 vloaz. D’ar c’houlz-se e oa diwezhat. Aet on 3 bloaz da ti ar veleien, e skol Sant Pêr, e-lec’h m’emañ bremañ skolaj Diwan Plijidi. Eno ‘m eus bet ma sertifikat e 1944, just a-raok fin ar brezel. Un opsion brezhoneg a oa d’ar c’houlz-se. Da Voulvriag on aet da dremen ma sertifikad. Ha goude da gKompostal, e Rostrenn, e-pad 3 bloaz
Petra oa ho micher a-raok ?
Meur a vicher ‘m eus graet. Saver deñved on bet e Boulvriag. Bet e on bet «accouveur» ivez ha gwerzhet laboused evit tud mac’hagnet. Un 2CV ‘moa d’ar mareoù-se ha moaien oa plegañ an doenn…Goude on bet ‘labour’t ‘ba’ ul labo bras e Ti Aspro, ur stal eus Melbourne, ijinet gant un aotroù bras, Yves Meriadeg de Gouliom Martignon. Met breizhat e oa. Chomet on 2 vloaz eno. D’ar c’houlz-se – 1959-1960 – e labourent gant 60 bro. Hag aet da zerc’hel ur feurm e Koad an Ti. D’ar mareoù-se ‘m eus sonet gant ur paotr eus Boulvriag e-pad 10 vloaz, Etienne Rivoallon, en deus ur blasenn ‘ba’ Boulvriag.
Petra eo ar gwellañ eñvor a zalc’hit ?
Ma Doue ! N’eo ket aes da lâret, kement a zo eusouto.
Ul lec’h ‘pije c’hoant da reiñ da anavezout ?
Menez Are… Ne welan ket, ‘mod all. Ba’r gêr, ‘ba’ Ploenez, e Brenniliz.
Peseurt donezon ‘pije bet c’hoant kaout ?
Ne ouzon ket kaer… Gouzout reiñ kentelioù plinn. Gwechall ne oa nemet ar baotred a zañse plinn er parkeier, ar merc’hed a selle…
Ur c’hrennlavar a blij deoc’h ?
«To be or not to be»?. N’on ket gwall varrek war ar c’hrennlavarioù
Penoas e oa ar vuhez du-hont d’ar c’houlz-se ?
Gwechall oa ket amzer. Goude labourioù start, deus noz poa ket c’hoant mont da c’haloupat.
Petra ‘neus lakaet ac’hanoc’h da vont da vevañ e Menez Are ?
E 1967 on deuet amañ klask ur feurm. Kalz micherioù ‘moa graet a-raok. Sevel deñved…Me rae skol evit deskiñ d’an dud, ‘ba’ Rostrenn, ‘ba’ Laruen… Er bloavezhioù 54-55. Hag eno ‘m eus bet desket da d’an dud evel Marsel Gwilhou dañsal. Ha da gañ goude. Ne wele ket sklaer met bez’ en doa memor mat. D’ar c’houlz-se eo ‘n em lakaet an dud da ganañ daou-ha-daou.
Ne ket re disheñvel brezhoneg bro-Voulvriag diouzh hini Menez Are ?
N’eo ket, evit an hini ‘n deus c’hoant en em gompren. Amañ e vez graet ganbt kalz gaerioù gallek e plasoù zo. Evel ruta, chou-na’et. Du-mañ, tro Laruen… em eus bet klevet atav roupez.
Kaozeal… Gerioù a cheñch kalz. Met ar mod da lâret zo ar memestra. Met ar re yaouank a zesk muioc’h bremañ gant ar geriadur. Met dav eo neuze diwall eus ar mod da lâret, gallek alies.
Ho anv zo heñvel ouzh hini un den brudet tre «Georges Cadoudal» (un den eus XVIIIvet kantved). N’ho peus ket bet kudennoù gant an dra-se ?
Kudennoù… Ma zad ‘lenne «L’heure Bretonne». Koumanantet e oa. Kudennoù en deus bet gant se goude ar brezel. Ma eontr oa ‘ba’ PNB er bloavezhioù 20 ha memes betek ar brezel. Paotr an ti-kêr en doa lakaet Alamanted en e di. Lod a soñje e oa mignon ganto met ne oa ket, tamm ebet.
Ur soner brudet oc’h. Abaoe pegeit e sonit ?
Abaoe 1945 e sonan, gant ma zad da gentañ ha gant ma breur goude. Ober a raen pardonioù ganto, e chapelioù bro Boulvriag. Just goude ar brezel ‘moa graet ur strollad gant tud eus Kerbêr ha Mael-Pestivien. Kentelioù oa bet graet ganto du-mañ e Lestolet, e Magor. E 1946, ‘moa kroget gant kevrenn Rostrenn da seniñ en euredoù er vro. Er bloavezh 1949 e teu Etienne Riwalan. Ar c’hure ha ma eontr o doa krouet ur c’helc’h e Laruen.
Seblantout a rit bezañ un den gant startijenn. E-touez ar stourmoù ho peus kemeret perzh, pe hini anezho ho peus kavet ar pouezusañ ?
Stourm evit Breizh, ha tout ar stourmoù e-liamm gant se. Stourmoù a-enep nukleel, a-enep Notre Dames de Landes, a-enep gaz ‘ba’ Landivizio. Evit brezhoneg da vezañ komzet un tamm partout. An eil a gas d’un all. Difennn ar vro eo ar pouezusañ.
Petra a blij deoc’h ar muiañ er festoù-noz ?
Seniñ e-kreiz an dañs, dirak an danserien, n’eo ket war ur podium. Ar podium zo re uhel ha pell diouzh an dañserien, n’och ket ganto. Met e-kreiz ar sal eo interesant. Gwelout a ran gwelloc’h plijadur an dañserien. Dañserien ha dañserezed o deus plijadur, memes m’ int skuizh. Se zo an dra a blij muioc’h din. An dañs a cheñche gant ar c’horn-bro. Bremañ eo vulgarizet an traoù muioc’h. An dud a ra ar memes dañs kasi partout, ar memes stummoù.
Petra eo ho plijadur pemdeziek ?
Mont ha dont. Mont a ran da vourk an Uhelgoad, ur wech an amzer, da evañ ur banne ha da gavout unan bennak. Ur migon ‘m oa en ur vilajenn, du-hont, a zo marv nevez zo. Ur wech an amzer e kavan migoned ha mignonezed ivez eus Boneur hag eus un tamm partout. Bara ez an da glask, bara bio ‘m eus gant ur paotr eus Sant Kadou.’Ba’ Boneur n’eus ket ostaleri ebet ken, met un ostaleri kevredigezh zo bremañ. Mont a ran e-barzh ma jardin. Bremañ ne ran ket kalz a dra, peogwir eo fall an amzer. Ul liorzh bras ‘m eus. Gant onion, patatez, fav, piz bihan, beterabez ruz (n’eo ket gwall gêr). Se zo hervez an amzer, hervez an teil lakaet ganto. Tremen a ran an amzer e-giz-se.
Gant piv ho pije c’hoant da eskemm ho puhez e-korf ur sizhunvezh ?
Cheñch ma buhez, gant piv ? Gant ma gwreg… Se n’eo ket cheñch ma buhez peogwir on ganti bemdez. Mont da vakansiñ er Balear e-pad eizhteiz ? Se ne blijfe ket din. Mont da gousket, mont e-barzh ar poull-neuial, mont e-barzh ar mor, eus ar mor mont e-barzh ar poull-neuial, mont da gousket ha mont da zebriñ. Ha bemdez ar memes tra, ha gwelet tud o tañsal. Ne bloij ket din touristañ. Met prest on da eskemm ma buhez peizant, amañ, gant ur buhez peizant all.
Peseurt micher ho pije bet c’hoant d’ober ha n’ho peus ket graet ?
Dalc’hmat ‘m eus graet ar vicher peizant. Gwelloc’h micher eo micher ar peizant. Ma vefe tout an dud peizanted bihan ‘barzh ar bed e vefe plas a-walc’h. Arabat kargañ ar c’hêrioù. Ar politikerezh a zo bremañ da gas tud d’ar c’hêrioù bras. Memes ar Sinaiz a ya ‘maez eus o bro. Gwellaat an traoù, un tamm bihan, n’eo ket gwellaat kalz… Ar pezh a vank : boued, dilhad war ho korf, un tamm loch da vevañ ha gwelet un tamm bihan ho pugale ‘barzh ho vilajenn : se zo ma folitikerezh. Tout ar re yaouank hag ar re gozh da vevañ e-giz-se war an dro, un tamm jeu gante, un tamm plijadur ivez. Ma folitikerezh a grog ‘barzh ar vilajenn, goude ar bourk, goude ar c’hanton, goude ar vro, ha goude Bro Breizh, ha goude bro Vendée, ha goude bro Normandie ha broioù all ouzhpenn en trede met pas eus Pariz. Pariz zo an dra o harzañ an tud ober traoù. Ur bern micherioù ‘m eus graet. Tañvaet ‘m eus tout. Ne c’houlman ket kalz a dra. N’eo ket dav kaout ur bern arc’hant evit bevañ mat. Ar vuhez en em ra bep an tammig.
Gant petra oc’h hegaset alies ?
N’eus ket karantez na mann ebet etre an dud, kement-se. N’eus ket a sikour hiziv etre an dud. Hag ar relijionoù (a bep seurt) a zo mesket gant ekonomiezh.
Da beseurt goulenn ‘ho pije c’hoant da respont «Ya!» ?
Yec’hed, ha buhez hir c’hoazh. War ma 96 vloaz on. Gallout soniñ un tamm bihan c’hoazh ha galoupat en hentoù.
- Un atersadenn embannet en niverenn 668 – d’an 30 a viz Meurzh 2018.
KOUMANANTIÑ : AMAÑ
